Najstarszą historię i dzieje naszego kościoła opisał w roku 1937 ks. Władysław Swoboda w jak to sam nazwał broszurce DZIEJE KOŚCIOŁA W KAŹMIERZU wydanej nakładem ówczesnego proboszcza naszej parafii ks. Wacława Faustmana, z okazji 500 lecia istnienia kościoła, dlatego też postanowiłem przedrukować większą cześć tej historii z zachowaniem oryginalnej pisowni i wzbogacić ją udostępnionymi przez mieszkańców Kaźmierza fotografiami historycznymi oraz zrobionymi przeze mnie fotografiami współczesnymi.
SŁOWO WSTĘPNE
Z kościołem Kaźmierskim łączą mnie najważniejsze wydarzenia mego życia. W nim przyjąłem pierwsze sakramenta św., oraz odprawiłem pierwszą mszę św. Toteż od pierwszej młodości pragnąłem poznać bliżej dzieje tej czcigodnej świątyni. Lecz wszelkie wiadomości pod tym względem były bardzo mgliste, albowiem wskutek zaginięcia starych zapisów i ksiąg kościelnych, nie można było uzyskać pewnych faktów historycznych. Dużo cennych wiadomości podał mi śp. ks. prob. Kemnitz. Ściślejszych danych o kościele kaźmierskim nabrałem, porządkując przez 6 tygodni stare akta kościelne na wizytację biskupią, którą przeprowadził J. E. Ks. Biskup Walenty Dymek, dn. 28.VIII.1933 r. Przy tej okazji robiłem wyciąg z treści tych dokumentów, a wiadomości z nich zaczerpnięte umieściłem w części historycznej nowo sporządzonego opisu kościoła, wymaganego przy wizytacji.
Źródła, z których korzystałem:
1. „Akta kościoła kaźmierskiego, dotyczące dokumentów i wizyt kościelnych”.
2. Jan Długosz: „Historiae Polonicae”.
3. Łukaszewicz Jan: „Opis historyczny Kościołów parochialnych” w dawnej diecezji pozn. tom I, str. 298.
4. Podręczna encyklopedia kościelna, ks. Zygmunta Chełmickiego, Warszawa 1904,tom 3-4, str. 213-214.
5. Encyklopedia Staropolska - Zygmunt Gloger, tom I, Warszawa 1900.
6. Łaskiego Jana „Liber Beneficiorum” Archidiecezji Gnieźnieńskiej, tom. I, Gniezno 1880. Przypiski dodał Jan Korytkowski.
7. Biskup Władysław Krynicki: „Dzieje Kościoła Powszechnego”. Wyd. IV, 1930, tom.I, str. 172, Odnośnik 4.
8. Dz. Rodgero Prumers: Zeitschrift.
9. Ks. Kozierowski: Szematyzm historyczny.
Praca niniejsza jest rozszerzeniem tego opisu, z uwzględnieniem innych źródeł historycznych, oraz podań ludowych, w parafii kaźmierskiej istniejących. Nie miałem zamiaru elaboratu mego publikować, tym więcej, że nie mam szczególnego zamiłowania do historii. Lecz czynię to na wyraźne życzenie ks. prob. Faustmana, który mi oświadczył, że chciałby zapoznać parafian kaźmierskich z historią parafii i kościoła, z okazji 500 lecia jego istnienia.
W tej też myśli poświęcam skromną moją broszurkę parafianom kaźmierskim z życzeniem, by z tą czcigodną świątynią, ich szczerą ofiarą odnowioną, przekazali w pokolenia swoją wielką miłość do Boga i przywiązania do św Kościoła.
AUTOR
DZIEJE PARAFII KAŹMIERSKIEJ
Miejscowość Kaźmierz, wraz z swą piękną okolicą sięga historycznie w daleką przeszłość. Jest rzeczą naukowo pewną, że okoliczne ziemie zamieszkiwały stare ludy słowiańskie już w czasach przedhistorycznych. Dowodzą tego cenne zabytki, jakie odkryto kilkadziesiąt lat temu w grobach starosłowiańskich pod Gorszewicami podczas prac rolnych, wykonywanych pod nadzorem ówczesnego plenipotenta klucza Kaźmierza (Nowawieś) Fehlana. W kilku zakopanych grobach znaleziono urny z wypalonej gliny, oraz przedmioty tubylcze i obce, pochodzące z VII w. przed Chrystusem. Przedmioty te dowodzą, że ludność miejscowa utrzymywała stosunki handlowe z ówczesnym światem kulturalnym. Istnieje pewność, że przez obecny Kaźmierz przechodził międzynarodowy trakt handlowy. Na starożytność tej okolicy wskazują również wykopaliska dokonane nad jeziorem Bytyńskim, przez ekspedycję naukową pod przewodnictwem prof. Kostrzewskiego z Poznania. Według tradycji ludowej miasto Kaźmierz słynęło w średniowieczu z przemysłu tkackiego. „Płóciennicy” uprawiali rzekomo swe rzemiosło przy rzece Samie i na podstawiu (pod stawami). Prawa miejskie utracił Kaźmierz w czasie niewoli.
Sprawa Pięciu Braci Męczenników.
(12 listopada)
Mówiąc o historii Kaźmierza, nie można pominąć zawiłej sprawy męczeństwa Pięciu Braci Pustelników, z których dwóch Jana i Benedykta z reguły św. Romualda sprowadził około roku 1000 Bolesław Chrobry z Włoch, by wprowadził chrześcijańską kulturę na ziemi polskiej. Król ten wystawił im pustelnię wśród niedostępnych lasów, w miejscu, gdzie później stanęło miasto Kaźmierz. Do nich przystąpiło wkrótce czterech Polaków, mianowicie: Izaak, Mateusz, Krystian i Barnaba. Król Bolesław odwiedzał ich często, aby nacieszyć się i budować ich świętobliwym życiem. Razu jednego zostawił im bogatą jałmużnę w złocie, mimo wymówek zakonników, że ślub ubóstwa nie pozwala im przyjąć takiej darowizny. Gdy król odjechał uradzono wysłać spomiędzy siebie najmłodszego brata Barnabę, który by przeprosił króla i pieniądze zwrócił. Zaledwie wysłany zakonnik wybrał się w drogę, następnej już nocy napadli na pustelnię bandyci, żądając od zakonników wydania pozostawionego złota. Nie pomogły tłumaczenia, że pieniądze odesłali z powrotem królowi. Złoczyńcy chciwością złota zaślepieni, przetrząsnęli całą pustelnię, a nie mogąc nasycić swej chciwości, pastwili się nieludzko nad zakonnikami wśród najokropniejszych mąk wszystkich pozabijali. Chcąc zatrzeć ślady zbrodni, poznosili ciała zakonników do celek pustelnię podpalili. Lecz z dopuszczenia Boga ogień cudownie nie tknął drewnianych i słomą pokrytych chałupek; Zbrodni tej dokonano dnia 12 listopada 1003 r. Długosz, a za nim inni historycy podają, że męczeństwo miało miejsce w Kaźmierzu Wielkopolskim, lecz do dziś dzielą się zdania uczonych co do ściślejszego oznaczenia miejsca zamieszkania i męczeństwa wspomnianych pustelników. I tak: Ks. Zygmunt Chełmicki w swej Podręcznej Encyklopedii kościelnej podaje takie wiadomości: Pierwszy erem Benedyktynów, a jednocześnie najdawniejsza osada zakonna w Polsce, znajdowała się w Międzyrzeczu na pograniczu Pomorza. Erem ten, pomimo wymordowania pierwszych jego osadników w roku 1003 w nocy z 11 na 12 listopada przetrwał pod rządami opatów Antoniego i Stefana aż do najazdu czeskiego w roku 1038. Wówczas Międzyrzecze uległo zniszczeniu, Kazimierz Odnowiciel przeniósł erem Benedyktynów do miejscowości więcej bezpiecznej, od jego imienia zwanej Kaźmierzem o siedem mil od Poznania, gdzie przetrwał on prawdopodobnie do XIII w., kiedy (jak dowodzi Tadeusz Wojciechowski, „Szkice historyczne jedenastego wieku”, Kraków 1904, str. 3-2 przeniesiony został do Lubusza i wcielony do tamtejszego biskupstwa razem z majątkami zakonnymi.
Zygmunt Gloger w dziele pt. „Encyklopedia Staropolska” tom I. Warszawa 1900 podaje, że zakonnicy ci towarzyszyli św. Wojciechowi do Prus, lecz gdy misja apostolska zakończyła się męczeństwem świętego, powrócili do Wielkopolski i osiedlili jako pustelnicy na puszczy w pobliżu miasta Kazimierza, gdzie dziś jest wieś Biedaszewo.
Wspomniany dopiero Kazimierz, zwany biskupim leży dziś w dekanacie słupeckim.
Historyk W. Kętrzyński sądzi iż wzmiankowany erem znajdował się w nieistniejącym obecnie Kaźmierzu blisko Poznania. (Cfr. Biskupa Władysława Krynickiego Dzieje Kościoła Powszechnego, wyd. IV., str. 172 odnośnik 4). Są też uczeni, którzy uzasadniają, że miejscem zamieszkania i męczeństwa Braci zakonników jest obecny Kaźmierz w powiacie Szamotulskim. Dla uzasadnienia podają, jak wyżej wspomniany Ks. Zygmunt Chełmicki twierdzi, że Kazimierz Odnowiciel przyniósł erem Benedyktynów do miejscowości, od jego imienia zwanej Kazimierzem, o siedem mil od Poznania. Wśród kaźmierzan powiatu Szamotulskiego słyszałem tradycją przekazane twierdzenie, że założycielem tego Kaźmierza jest właśnie król Kazimierz Odnowiciel, oraz wskazują miejsce, gdzie klasztor stał. Skąd wzięła się ta tradycja trudno dziś stwierdzić. W konsekwencji wszystkich roztrząsań historycznych, dochodzi dzisiejsza nauka do wniosku, że kwestia zamieszkania pięciu Braci Męczenników pozostaje nadal otwartą. Jakkolwiek kilka wieków po tym męczeństwie inne miejscowości przeniosły (może słusznie) ten fakt na swoje terytorium, to jednak istnieje możliwość, że ziemia, na której stoi obecnie Kaźmierz w powiacie Szamotulskim, była zroszona krwią świętych zakonników.
Kościół parafialny w Kaźmierzu pod wezwaniem Narodzenia Najśw. Marii Panny.
Stan zewnętrzny:
Kościół ten należy do najstarszych w diecezji poznańskiej. Już Andrzej Szymanowicz, biskup poznański, ustanawiając w roku 1298 w diecezji swojej archidiakonaty, o nim wspomina. Pierwotnie kościół ten był drewniany.
Jan Łukaszewicz w „opisie historycznym Kościołów parochialnych” w dawnej diecezji poznańskiej - podaje, że kościół ten wzniesiony został z cegły palonej w roku 1494, na miejscu dawnego drewnianego. Tymczasem akta wizytacyj biskupich z dnia 20.XII.1836, z dnia 9.1.1865 r. i następne dowodzą, że kościół w Kaźmierzu wystawił ówczesny dziedzic tegoż miasta rodem Świdło inaczej Świduo, albo Świdua herbu Nałęcz w r. 1432. Data ta wyciągnięta z akt archiwalnych kościoła kaźmierskiego zdaje się być pewniejszą, tym więcej, że w parafii przekazuje się bardzo stara tradycja, iż kościół w Kaźmierzu stanął bezpośrednio po kościele kolegiackim szamotulskim, który w roku 1927 obchodził swe 500 lecie. Starzy parafianie kaźmierscy powiadają, że cegłę pozostałą z budowy kościoła szamotulskiego przeniesiono do budującego się kościoła w Kaźmierzu w ten sposób, iż ludzie ustawieni w szereg od Szamotuł Kaźmierza, podawali ją sobie z rąk do rąk. Niepewną jest konsekracja tegoż kościoła, choć akt wizytacji z roku 1726 opiera fakt jego konsekracji na tym, że obchodzi się rocznicę poświęcenia kościoła w I. niedzielę po święcie św. Jadwigi. U schyłku XVII w. zagrażał kościołowi upadek. W roku 1738 dźwignął go Bolesław Moszczeński, ówczesny dziedzic Kaźmierza. Na kościele znajdowała się wieżyczka, jak tego dowodzi opis dzwonów z roku 1726. Kaplicę św. Anny, przylegającą do kościoła od strony północnej, ufundował zdaniem Łukaszewicza, Jan Niegolewski, sędzia ziemski poznański, dziedzic ówczesny Kaźmierza w roku 1629. Tymczasem dokument wizytacyjny parafii Kaźmierz z roku 1726 podaje, że erekcja tejże kaplicy nastąpiła w roku 1515. Erekcja ta jak mówi przytoczony dokument podpisana jest przez Adama Gerzyka, Oficjała Generalnego Poznańskiego i Stanisława Ottona, Notariusza Apostolskiego i spraw Konsystorza Poznańskiego.
W aktach kościoła kaźmierskiego znajduje się dokument erekcyjny z dnia 19.1.1629 r., w którym Jan Niegolewski w porozumieniu z Janem z Zalesia Baychowskim, sufraganem biskupa Macieja Łubieńskiego, uposaża nowo utworzony urząd altarzysty dla ołtarza św. Anny, oraz wikariusza w jednej osobie. W akcie tym zapisuje również Jan Niegolewski pewną sumę na utrzymanie organisty, rektora szkoły parafialnej i „Śpitala”. Ponieważ akt ustanowienia altarzysty dla ołtarza św. Anny dokonany był 19.1.1629 r., trzeba przypuścić, że kaplica św. Anny, wraz z swym ołtarzem musiała być wcześniej postawiona, tym bardziej, iż odnośny dokument nie wspomina nic o powstawaniu nowej kaplicy, lub budowie ołtarza, lecz suponuje ich istnienie. Zatem przyjąć można, iż kaplica św. Anny powstała w roku 1515. Do kaplicy św. Anny przylega zakrystia połączona drzwiami w przedsionce. Do altarii św. Anny była przydzielona również rola, włączona później do beneficjum proboszczowskiego. Przy kaplicy św. Anny powstało bractwo tegoż imienia. Było ona związane z arcybractwem warszawskim, ustanowionym (jak wskazuje dokument wizytacyjny z roku 1726) w klasztorze Ojców Bernardynów dnia 14X1632 r. Bractwo to przejął na terytorium naszej diecezji Poznański Konsystorz w dniu 6. VI.1633 r. Zdaniem Łukaszewicza Bractwo św. Anny w Kaźmierzu zaprowadził wspomniany już Jan Niegolewski w roku 1629. Brak bliższych danych historycznych o rozwoju tegoż bractwa. W roku 1664 ustanowiono urząd altarzysty dla ołtarza św. Krzyża. Do altarii tej przydzielona została rola nazwana „Ostrów”. Na podstawie szczupłych dokumentów trudno wykreślić granice tej roli. Nie ma śladów, aby kiedy ta altaria była obsadzona, chociaż podobnie jak altaria św. Anny, posiadała osobny dom dla księdza altarzysty, o czym wspomina dokument wizytacyjny z roku 1726. U schyłku XIX w. kościół domagał się szczegółowego remontu. W roku 1868 staraniem ks. prob. Laskowskiego przełożono dachówkę i kościół wewnątrz wybielono. Z biegiem lat poczęły rysować się mury świątyni, tak, że trzeba było pomyśleć o gruntownym remoncie kościoła. Wobec rozmaitych trudności ks. prob. Kemnitz poprzestał na pokryciu całego kościoła nową dachówką, pozostawiając remont kościoła na czas późniejszy. Gruntownego remontu kościoła podjął się ks. proboszcz Wacław Faustman, który objął parafię kaźmierską w maju 1932 r., a więc w roku jubileuszowym 500 lecia świątyni, poważnie zagrożonej. Jeszcze w tymże roku 1932 wzmocniono betonem cały fundament, a kościół ściągnięto kotwicami wzdłuż i wszerz. Równocześnie odrestaurowano mury i w ten sposób utrwalono byt kościoła na długie jeszcze lata. W tymże roku przystąpiono także do całkowitej odbudowy probostwa, wikariatu, organistówki i wszystkich budynków gospodarzczych oraz Domu Katolickiego który jako ruina od 12 lat był zamknięty. Ks. Kozierowski w „Szematyzmie historycznym” podaje o Kaźmierzu m. i., że „położone nad rzeką Samą, wyżej ujścia Jańca płynącego; od Sokolnik, znany już 1298, przy starym trakcie z Poznania, r. 1382 dziedziczył to Sędziwoj, r. 1395-1403 wojewoda poznański Sędziwoj Świdwa z Szamotuł; kościół parafialny powstał tu pewnie w XII w., wznoszę to z rozległości parafii (w XVI w. było 15 miejscowości), uposażenie jego nazywało się Poświętne; do parafii należały m. i. Sokolniki W. Ostrorogów, Myszkowo Rostworowskiego, Brzeźno Szamotulskich, Kiączyn Obornickich. W r. 1933 dokonano remontu zakrystii, zaopatrzono kościół w rynny, oraz przeprowadzono kanalizację naokoło kościoła i budynków beneficjalnych. W roku 1934 wzbogacił się kościół w Kaźmierzu o wspaniałą kaplicę, którą, w miejsce zapadającej się kruchty, wystawiła, łącznie z grobowcem rodzinnym pani Waleria Skrzydlewska z Nowejwsi. W grobowcu tym złożyła zwłoki swego męża śp. Stanisława zmarłego w dniu 28 października 1933 r. Rok 1935 zadecydował o remoncie szczytu kościelnego, poważnie dotkniętego zębem czasu i zagrażającego wprost bezpieczeństwu publicznemu. W czerwcu tegoż roku zjechała się komisja wojewódzka, która orzekła, że remont wspomnianego szczytu jest konieczny. I znowu zabrała się parafia do zbierania funduszów tak, że jeszcze w tym samym roku zmontowano rusztowanie, zdjęto górną część szczytu, którą na razie zabito deskami. Wczesną wiosną 1937 r. przystąpiono do budowy nowego szczytu, który zakończono wieżyczką, oraz nowym trzymetrowym krzyżem, całkowicie złoconym. W ten sposób kościół nabrał wprost wspaniałego wyglądu i dominuje nad całą okolicą. Prace budowlane wykonywał budowniczy p. Marcin Ciebielski z Sierakowa pod nadzorem insp. budowl. p. Piotra Zielezińskiego z Szamotuł. Patronem kościoła jest Skarb Państwa. Z uznaniem należy stwierdzić, że Rząd Polski, przez Poznański Urząd Wojewódzki wydatnie się przyczynił do remontu kościoła.
STAN WEWNĘTRZNY KOŚCIOŁA
Kościół od początku swego istnienia posiada cenne gotyckie sklepienie. Posadzka od wielkiego ołtarza aż do chóru zrobiona jest z flisów. Pod ławkami, w okolicy chóru - cementowa. Okien dużych jest 7 i 2 okna mniejsze w kaplicy św. Anny.
Ołtarze
Dokument wizytacyjny z roku 1726 wylicza 5 ołtarzy:
1) Ołtarz wielki murowany (biały) z mensą konsekrowaną.
2) Ołtarz mały po stronie ewangelii - z rzeźbą Najświętszej Marii Panny, piastującej Dzieciątko Jezus (mensa niekonsekrowana).
3) Ołtarz mały, po stronie epistoły z wizerunkiem Ukrzyżowanego Chrystusa Pana.
4) Ołtarz Św. Anny.
5) Ołtarz z rzeźbą św. Katarzyny, oparty o filar przy kaplicy św. Anny (mensa konsekrowana).
W roku 1828 wymienia się już trzy ołtarze, nie licząc ołtarza św. Anny.
Ołtarz wielki był murowany, biało gipsowany, miejscami wyzłacany, o czterech filarach i dwóch dużych figurach, ozdobnie wykonanych. Późniejsze opisy wspominają o czterech figurach Świętych Pańskich, wielkości dorosłego człowieka, nad którymi znajdowały się cztery mniejsze ozdobne figury. Mensa ołtarza murowana. Na mensie portatil. W środku ołtarza obraz Najśw. Marii Panny zasuwany. Stopnie ołtarzowe drewniane. W roku 1879 ołtarz ten został z nieznanych powodów zburzony, a na jego miejsce postawiono nowy drewniany, stylu gotyckiego, opierający się bocznymi częściami o ściany kościoła. (Gotyk tyrolski). W środku ołtarza nad tabernakulum umieszczono cudowny obraz Najśw. Marii Panny z Dzieciątkiem Jezus. Obraz ten, malowany na blasze, przybrany srebrną sukienką, znajdował się w starym, zburzonym ołtarzu. Najśw. Maria Panna i Dzieciątko Jezus mają na głowach srebrne korony. Na czerwonym tle obrazu umieszczone są 23 wota, z których trzy są z napisem. Jedno z nich umieszczone nad głową Najśw. Marii Panny, kształtu czworobocznego nosi napis: „Sub tuum praesidium”, drugie umieszczone u góry z lewej strony, kształtu dużego serca, nosi napis „Daie to Votum z Żoną Niech ten Krzysz święty svą społecznie słynie na wiek wiecznie, Paweł y Ewa Sypniewski Burmistrz Kaźmierza Rok 1720”, trzeci z nich umieszczony po lewej stronie u dołu kształtu małego serca nosi napis: .Andrzej i Józefa Klocek małżonkowie z Chlewisk ofiarują Matce Boskiej Kaźmierskiej 3.9.1912”. Lud ma także i dziś wielkie nabożeństwo do tego obrazu. Na tej samej wysokości co obraz rozmieszczono na ołtarzu (w odpowiednich wnękach) figury świętych (św. Piotra, św. Pawła, św. Józefa i św. Jana). W roku 1933 ołtarz został częściowo przerobiony. I tak: usunięto boczne części ołtarza, a z nim 2 figury: św. Piotra i św. Pawła. Dotychczasowa zasuwa przy cudownym obrazie, składająca się z drewnianego szkieletu obitego płótnem, na którym malowany jest obraz Najśw. Marii Panny Niepokalanie Poczętej, została zastąpiona nową, złożoną z drewnianej, wyzłacanej płyty, na tle której umieszczono starą, drewnianą figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Cenna ta figura jest prawdopodobnie identyczna z tą, która znajdowała się kiedyś w bocznym ołtarzu po stronie ewangelii. Stopnie ołtarza ze względów praktycznych nieco podwyższono i wydłużono. Niektóre części ołtarza uzupełniono rzeźbą. Całość gruntownie odmalowano i częściowo wyzłocono. Przy kratkach znajdują się dwa boczne ołtarze w stylu renesansowym, brązowo malowane, mające mensy drewniane z portatilem. Pierwszy po stronie epistoły - pod wezwaniem św. Krzyża, a drugi - po stronie ewangelii pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej. Do ołtarza św. Krzyża ustanowiony był, jak wyżej wspomniano, urząd altarzysty. Ołtarz zaś po stronie ewangelii przedstawiał trzy kolejne misteria. I tak: W roku 1726 w ołtarzu tym umieszczona była rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem; w roku 1836 w elewacji ołtarzowej znajdował się obraz Matki Boskiej Szkaplerznej. Obecnie zaś od czasów niepamiętnych w ołtarzu tym znajduje się obraz Matki Boskiej Bolesnej. Oba boczne ołtarze były biało lakierowane, miejscami wyzłacane. Ołtarz św. Anny do dziś dnia zachował swą dawną formę. W ołtarzu tym znajduje się zabytkowy obraz św. Anny. Nad mensą ołtarzową umieszczony jest tryptyk niepospolitej wartości artystycznej i historycznej, przedstawiający scenę z życia św. Anny. W roku 1933 ołtarz ten został świeżo odmalowany i częściowo wyzłocony. Stopnie ołtarza są murowane. W kościele znajduje się drewniana chrzcielnica, ozdobiona pięknymi rzeźbami, przedstawiającymi Siedem Sakramentów św. Na niej umieszczona jest figura św. Jana Chrzciciela - prawie naturalnej wielkości. Po stronie ewangelii znajduje się ambona. Na niej figury Świętych Pańskich. W kościele są trzy konfesjonały, z których jeden znajduje się w zakrystii. W roku 1937 rozebrano stary chór, a w jego miejsce postawiono nowy, obszerniejszy, mimo że krótszy, (stary chór sięgał przez całą kaplicę św. Anny), co ma ten skutek, że kaplica zyskała na wyglądzie, a całe miejsce pod chórem na oświetleniu. Mimo olbrzymich ciężarów, związanych z remontem kościoła, parafia kaźmierska zdobyła się w roku 1937 na piękny czyn; mianowicie na wiecu parafialnym w dniu 14 marca uchwaliła uroczyście obchodzić w b. r. 500 lecie swego kościoła i z tego powodu jeszcze odmalować wewnątrz świątynię. Polichromię kościoła wykonał malarz p. Stanisław Grupa z Sierakowa, według wzorów i pod okiem p. prof. Smoguleckiego z Poznania.
Cmentarz przy kościele:
Kościół od niepamiętnych czasów opasany jest murem. Brama żelazna z dwiema żelaznymi furtami i furtką drewnianą od strony zakrystii zostały zbudowane w roku 1893. Do muru cmentarnego od strony zachodniej przylega stara murowana (dawniej drewniana) kostnica. Na cmentarzu znajduje się krzyż misyjny, który ustawiono dnia 2 lipca 1933 r. jako pamiątkę szczęśliwie odbytej misji św. W pobliżu kościoła, w ogrodzie organistowskim stoi dzwonnica zbudowana w słupy krzyżowe, gontami pokryta. Na chorągiewce umieszczonej na szczycie dzwonnicy, istnieje napis 1614, co oznacza prawdopodobnie datę jej zbudowania. W dzwonnicy tej wiszą trzy dzwony, z których pierwszy ma średnicę 106 cm, drugi 90 cm, trzeci 66 cm. Dwa pierwsze są bez napisu; trzeci zaś z napisem: „lany przez C. Schoena w Poznaniu 1867 parafia Kaźmierz”, benedykowany przez biskupa Stefanowicza. Prócz tego znajdują się w dzwonnicy dwa sygnarki. Jeden o średnicy 35 cm z napisem „J. M. C.J. C. Gloria in Excelsis Deo 1642”, drugi o średnicy 22 cm bez napisu. Dzwony te jak również piszczałki organowe zająć chcieli Niemcy na potrzeby wielkiej wojny światowej. Od postanowionej zagłady uchroniła je zapobiegliwość Ks. prob. Kemnitza. Ponieważ z biegiem lat poczęły się naruszać podstawy dzwonnicy, otrzymała w r. 1926 trwałe murowane fundamenty, plac przed kościołem uporządkowano, wybrukowano i upiększono drzewami oraz krzewami w roku 1933, tak, że otoczenie kościoła robi wrażenie miłe i estetyczne.
Cmentarz grzebalny:
Cmentarz grzebalny odległy od kościoła około 500 m, w roku 1936 został poważnie rozszerzony i oparkaniony nowym płotem sztachetowym. Z uznaniem należy zaznaczyć, że potrzebny grunt ofiarowała parafii bezinteresownie gmina kaźmierska z p. wójtem Władysławem Dąbrowskim na czele. Studnię na starym cmentarzu, dla wygody parafian dbających o groby, zbudowano w roku 1933.
Dzieła sztuki:
Kościół w Kaźmierzu jest gotycki i jedno nawowy o sklepieniu gwiaździstym, do którego od północy przylega również gotycka kaplica mająca to samo gwiaździste sklepienie. Prezbiterium od nawy; głównej jest przedzielone łukiem triumfalnym. Do dnia dzisiejszego zachowały się dwa cenne zabytki średniowiecza, jako figura Madonny z Dzieciątkiem z drzewa lipowego bogato polichromowana i złocona u stóp, której klęczą dwie osoby, prawdopodobnie fundatorzy, podtrzymujący szaty Matki Boskiej. Madonna ta znajduje się w głównym ołtarzu neogotyckim i jak przypuszczać należy była ona główną częścią dawnego gotyckiego ołtarza, słynąca na całą okolicę cudami, o czym świadczą liczne wota z XVII XVIII wieku. Madonna ta pochodzi z drugiej połowy XV wieku. Oprócz Madonny zachowała się w dobrym stanie predella, która znajduje się w kaplicy w ołtarzu św. Anny. Predella jest gotycka i pochodzi z końca XV lub początku XVI wieku; ołtarz sam jest późnorenesansowy. Obraz malowany na lipowej desce przedstawia św. Annę samotrzecią. Pod baldachimem widzimy Matkę Boską, trzymającą dzieciątko Jezus, a po prawej stronie św. Annę, nad którymi unosi się w tarczy na czerwonym tle Duch św., po lewej stronie znajduje się cherubin grający na bandurce, a po prawej klęczący cherubin grający na fisharmonii. Kompozycję uzupełnia po obu stronach szereg świątobliwych niewiast. Tło grawirowane w bogaty ornament gotycki było całe złocone. Jedna i druga rzecz o bardzo wysokim poziomie artystycznym świadczy, jak bogato wyposażona była w ówczesnych czasach świątynia. Była to zasługa Wielmożnych, osiadłych licznie w koło Kaźmierza, którzy hojną dłonią łożyli na kosztowne sprzęty wnętrza kościoła. Oprócz wyżej wymienionych rzeczy znajduje się Chrystus na krzyżu z drzewa dębowego, który obecnie wisi na ścianie w prezbiterium i pochodzi z początku renesansu oraz dwa boczne barokowe ołtarze murowane z cegły, znajdujące się również w prezbiterium.
Grobowce i nagrobki:
Na cmentarzu kościelnym znajdują się następujące grobowce:
1) Łubieńskich,
2) Jarochowskich i Trąmpczyńskich,
3) Rembielińskich i Skarżyńskich,
4) Ks. Kemnitza,
5) Magdaleny Brodniewicz,
6) Marii Serafińskiej,
7) Antoniego Wodkiewicza, żołnierza Kościuszki.
Na zewnętrznym murze kościoła widnieją dwie tablice:
1) Zofii z Mielęckich Jarochowskiej
2) Leokadii i Anny Kowalskich. - Na cegle wyryto następujący napis: Tu leży Bak 1640. - i drugi napis, nieczytelny; cegły te oznaczono wapnem.
W kościele wmurowano tablice:
Ks. Waleriana Burzyńskiego,
Ks. Jakuba Laskowskiego,
Ks. Stanisława Wyszyńskiego.
Prawą ścianę prezbiterium zdobi nagrobek - pomnik sędziego Jana Niegolewskiego i jego żony, klęczących pod krzyżem.
Wreszcie grobowiec Skrzydlewskich w kaplicy św. Stanisława Kostki, zbudowany przez Walerię Skrzydlewską.
Instytucje i organizacje Kaźmierza:
Szpital, czyli przytułek dla starców istniał od najdawniejszych czasów; w roku 1629 Jan Niegolewski zapisał na jego uposażenie 100 florenów. Szpital ten posiadał również ogród przy domie 5 płosek roli na wsi Chlewiska; poza tym ciężary realne na kilku gospodarstwach, jak np. 200 talarów zahipotekowanych na gospodarstwie nr 10 w Pamiątkowie. Odsetki od tych kapitałów używano częściowo na jałmużny dla starców, a częściowo na reperację szpitala. Przetrwał on do roku 1900. Na jego miejscu zbudowano w roku 1909 Dom Katolicki.
Szkoły:
O początkach szkoły parafialnej Kaźmierza podaje również dokument z dnia 19 stycznia 1629r., w którym Jan Niegolewski, dziedzic dóbr Kaźmierza i wsi Brodziszewo wyznacza pewną kwotę pieniężną na utrzymanie rektora tejże szkoły. Szkoła ta spaliła się doszczętnie w roku 1726. Wskutek tego organista był zmuszony zamieszkać w domu altarzysty św. Anny, czyli wikariacie. Dokument wizytacji dziekańskiej z dn. 20.XII.1836 r. wspomina o szkole we wsi Czyściec. W roku 1863 wybuchł wielki pożar, który zniszczył powtórnie szkołę i cztery gospodarstwa. W roku 1865 w parafii Kaźmierskiej były już dwie szkoły. Jedna w Kaźmierzu, druga w Sokolnikach Wielkich. Należy zaznaczyć, że wizytatorami tych szkół byli miejscowi księża proboszczowie.
Obecnie na terenie parafii Kaźmierskiej istnieją następujące szkoły:
Siedmioklasowa szkoła powszechna w Kaźmierzu.
Dwuklasowa szkoła powszechna w Sokolnikach Wielkich.
Jednoklasowa szkoła powszechna w Sokolnikach Małych.
Jednoklasowa szkoła powszechna w Radzynach.
Jednoklasowa szkoła powszechna w Przyborowie.
Nauczycielami są:
W Kaźmierzu: 1) Franciszek Chyba, 2) Stefania Słuszkiewiczowa, 3) Maria Cwillowa, 4) Janina Tobisowa, 5) Felicja Budzianka, 6) Stanisław Tobis, 7) Tadeusz Majewski, Eugeniusz Smoluchowski.
W Sokolnikach Wielkich: 1) Józef Cisek, 2) Bernard Andrzejak.
W Sokolnikach Małych: Emilia Czurówna.
W Radzynach: Halina Budzianka.
W Przyborowie: Stanisław Gromski.
Wśród placówek rozwijających ożywioną i pożyteczną działalność na terenie parafii i dalszej okolicy Kaźmierza pierwsze miejsce zajmuje Bank Ludowy Spółdzielnia z odpowiedzialnością nieograniczoną w Kaźmierzu, której głównym celem jest gromadzenie oszczędności i udzielanie pożyczek.
Instytucja ta powstała z inicjatywy Ks. Proboszcza Kruszki i Patrona Spółek Ks. Prałata Wawrzyniaka w dniu 3 sierpnia 1910 r. W skład pierwszego Zarządu weszli Ks. Stefan Kruszka, Jan Bartkowiak i Józef Cichy. Radę Nadzorczą tworzyli pp. Hr. Edmund Żółtowski z Myszkowa, Karol Motty z Bytynia, Ks. Hipolit Jurek z Bytynia, Stanisław Nawrocki z Kaźmierza i Walenty Magdziarek z Witkowic. Że taka instytucja w Kaźmierzu była konieczna świadczy o tym zebrana kwota wkładów oszczędnościowych, wyrażająca się sumą 35 384 mk. w roku 1913. Z początkiem roku 1914 spółdzielnia została przeniesiona do Bytynia z powodu braku odpowiednich ludzi, którzyby pracą w banku tu w Kaźmierzu się zajmowali. W nowej siedzibie, dzięki wytrwałej i pełnej poświęcenia pracy Ks. Proboszcza Starka spółdzielnia rozwijała się pomyślnie, a wynikiem jest zebrana suma oszczędności 353 908 mk. przy końcu roku 1919. O mocnych podstawach Banku świadczy ofiarowana na rzecz tworzącego się Państwa Polskiego suma 50 000 mk. na Asygnaty Skarbu. W roku 1923 przeniesiono siedzibę spółdzielni znowu do Kaźmierza i wybrano nowy Zarząd w składzie: pp. Franciszka Chyby, Stanisława Krügera i Józefa Napierały. Zarząd ten do dnia dzisiejszego kieruje pracą spółdzielni. Interesy Banku mimo kryzysu kształtują się dość dobrze. Spółdzielnia liczy 309 członków, posiada 40.000 zł wpłaconych udziałów i 10.700 zł funduszów własnych. Blisko 150.000 zł jest rozprowadzonych pomiędzy rolników, rzemieślników i kupców w drobnych pożyczkach.
Spółdzielnia współpracuje z organizacjami (Kółko Rolnicze), gromadzi drobne oszczędności, posiadając w siedmiu okolicznych szkołach swe Szkolne Kasy Oszczędności idzie z pomocą kredytową potrzebującym, pomaga w dużej mierze w pracy około podniesienia stanu materialnego swych członków.
Z okazji 25 letniego jubileuszu ofiarowała spółdzielnia kościołowi parafialnemu wartościowy całun na katafalk i zasiliła fundusze potrzebne na odnowienie Domu Katolickiego. Istnienie Banku Ludowego w Kaźmierzu jest konieczne - o czym świadczy jego przeszło dwudziestopięcioletnia działalność i wyniki pracy nad podniesieniem i ugruntowaniem bytu materialnego i gospodarczego Kaźmierza i okolicy. Z tych powodów wskazana jest pomoc obywatelstwa Kaźmierza i okolic, w tej ważnej i koniecznej pracy Banku przez składanie swych oszczędności w instytucji, która przez długie lata służy pomocą potrzebującym i uczy tej tak ważnej i koniecznej w dzisiejszych czasach cnoty „oszczędności”.
Gmina:
W skład Zarządu Gminnego w Kaźmierzu wchodzą:
Władysław Dąbrowski - wójt-rolnik.
Władysław Pietraszewski - podwójci - rolnik.
Franciszek Chyba - kierownik szkoły.
Julian Mieruszyński - urzędnik gospodarczy.
Sołtysi gromad:
1) Gromada Kaźmierz, siedziba Kaźmierz, sołtys Józef Napierała.
2) Gromada Chlewiska, siedziba Dolnepole, sołtys Michał Gawlak.
3) Gromada Kiączyn, sołtys Michalina Maćkowiakowa.
4) Gromada Komorowo, siedziba Gorszewice, sołtys Feliks Poprawski.
5) Gromada Kopanina, sołtys Stefan Kwita.
6) Gromada Radzyny, sołtys Franciszek Łukaszewski.
7) Gromada Sokolniki, siedziba Sokolniki Małe, sołtys Jan Bober.
8) Gromada Witkowice, Sołtys Antoni Stróżyk.
9) Gromada Myszkowo, sołtys Antoni Mickus.
Właściciele ziemscy:
Bogusław Pomian-Łubieński - Kiączyn, Stare.
Zbigniew Ogończyk hr. Żółtowski - Myszkowo.
Andrzej Grzymała-Niegolewski - Witkowice (Bytyń).
Waleria Watta-Skrzydlewska - Nowawieś.
Józef Frydrychowicz, dzierż. Chlewiska i Brzeźna do1 lipca 1937 roku.
Zygmunt Grzymała-Niegolewski - Chlewiska i Brzeźno od 1 lipca 1937 roku
Siostry Urszulanki, Sokolniki Wielkie - Lubocześnica
Wacław Jastrzębiec-Wykowski - Komorowo.
Jan Roth - Gorszewice.
Czesław Kozłowiecki - Sokolniki Małe
Parafia:
Parafia liczy 4320 dusz; należą do niej następujące wioski: Kaźmierz, Nowawieś, Kiączyn, Stare, Witkowice, Gorszewice, Komorowo, Sokolniki Wielkie, Sokolniki Małe, Kopanina, Emilianowo, Przyborowo, Myszkowo, Radzyny, Chrusty, Chlewiska, Brzeźno i Dolnepole. Proboszczem od 1 maja 1932 r. jest Ks. Wacław Faustman, ur. 7 września 1881 r. w Wrześni, wyświęcony dnia 11 lutego 1907 r. Wikariuszami w ostatnich latach byli: Ks. Bronisław Pasikowski, Ks. Hieronim Lewandowski, a obecnie od 1 lipca 1937 r. jest Ks. Antoni Kaczmarek. Organistą jest p. Stanisław Krüger, kościelnym Stanisław Dolata, do pomocy Franciszek Napierała. Radę parafialną stanowią pp.: hr. Żółtowski Zbigniew, Bręczewski Antoni, Janowski Jan i Nowicki Józef. Rendantem kasy kościelnej jest p. Stefan Kaniecki. Ministrantami są: Alfons Bilon, Klemens Wolniak, Albin Obst, Jan Sobkowski, Edward Nowak, Alojzy Bielejewski, Zbigniew Bilon, Marian Napierała, Józef Piaskowski, Jerzy Chyba, Remigiusz Przybył i Tadeusz Bilon.
Parafia obchodzi dwa odpusty: tytularny, Narodzenia Najśw. Marii Panny, i bracki św. Anny; istnieje jedyne Bractwo św. Anny; poza tym są kółka różańcowe matek i panien.
Od niepamiętnych czasów śpiewa się w kościele co niedzielę Boga Rodzica, Godzinki i Różaniec.
Organizacje:
Pierwszą i najstarszą organizacją na terenie parafii jest Kółko Rolnicze w Kaźmierzu, które zawiązało się 19 lipca 1879 r. Pierwszym prezesem był Joachim Jarochowski z Sokolnik Małych. Na członków zgłosiło się 33. Obecnie Kółko Rolnicze liczy 145 członków. Długoletnim prezesem bo od 1919 do 1936 roku był p. Bogusław Łubieński z Kiączyna. Za jego prezesury Kółko Rolnicze obchodziło w roku 1929 swoje 50-lecie. Obecnie prezesem jest p. Seweryn Frąckowiak z Sokolnik Małych.
Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich w Kaźmierzu zostało zorganizowane 4 sierpnia 1907 r. Członków zapisało się 126. Skład zarządu był następujący: Ks. Władysław Szubczyński, patron, Ks. Adam Schmidt, wicepatron, Antoni Swoboda, prezes, Stanisław Krüger, sekretarz, Franciszek Stypiński, skarbnik. Po krótkiej i zaszczytnej pracy Towarzystwo zdobyło się na własną przeszło dwustu tomową bibliotekę, oraz epidiaskop. Niestety w czasie wojny światowej biblioteka jak i sprzęt uległy rozsypce. W roku 1937 Towarzystwo obchodziło 30 lecie swego istnienia i liczy obecnie 63 członków. Obecnie zarząd stanowią: Michał Sobkowski, prezes, Józef Obst, sekretarz, Józef Nowicki, skarbnik.
Towarzystwo Przemysłowców zawiązało się w roku 1908. Pierwszym prezesem był Ks. Administrator Stefan Kruszka. Towarzystwo liczy obecnie 35 członków; prezesem jest obecnie p. Ludwik Konopiński, dalszy ciąg zarządu tworzą: Henryk Donat, Stefan Filoda, Stefan Kaniecki, Czesław Dolata i Stanisław Zborowski.
Ochotnicza Straż Pożarna została założona 4 czerwca 1912 r. Pierwszym prezesem był przez 22 lata Józef Napierała. Obecnie Straż Pożarna liczy 12 członków, zarząd stanowią: Władysław Pietraszewski, prezes, Leon Oses, sekretarz, Stanisław Zborowski, skarbnik.
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej zawiązało się w roku 1917 i liczyło wówczas 40 członków. Obecnie Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej liczy 111 członków i posiada w parafii 6 zastępów.
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej zawiązało się w roku 1927. Obecnie Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej liczy 90 druhen i posiada w obrębie parafii 5 zastępów.
Poza proboszczem pracowali w K. S. M. ks. wikary Bronisław Pasikowski, ks. wikary Hieronim Lewandowski, ks. wikary Antoni Kaczmarek oraz ks. Władysław Swoboda jako kleryk (urodził się w Kaźmierzu w roku 1909), obecnie wikariusz w Pniewach, autor niniejszej broszury. Razem liczy K. S. M. 201 członków.
Koło Śpiewackie „Moniuszko” powstało dnia 17 października. 1920 r. Założycielem Koła był p. Kazimierz Nowicki. Pierwszym prezesem i dyrygentem Koła był Kazimierz Nowicki.
Chór kościelny założył Ks. proboszcz Faustman, złączając go z Kołem śpiewackim „Moniuszko” dnia 5 maja 1932 r. Do zarządu należeli wówczas p. Leon Oses, prezes Obst, sekretarz, Antoni Mikulski, skarbnik, Stanisław Tobis, dyrygent. Chór Kościelny śpiewa w kościele w niedziele i uroczyste święta, z powodzeniem występuje w zawodach, zdobywając powszechne uznanie. W roku 1936 chór bierze udział w Kongresie Muzyczno-Liturgicznym, gdzie na zawodach zdobywa I. nagrodę w III. kat. W dniu tym śpiewa do radia, oraz na koncercie w auli uniwersyteckiej. Zarząd stanowią: Ks. Faustman, prezes, Ludwik Konopiński, wiceprezes, Anna Mumotówna, sekretarka, Józef Obst, skarbnik. Dyrygentem jest Stanisław Tobis, nauczyciel. Sukcesy swe zawdzięcza chór Ks. Faustmanowi swemu prezesowi, oddanemu miłośnikowi śpiewu, twórcy i prezesowi Związku Chórów Kościelnych.
Koło Włościanek zostało założone 17 kwietnia 1922 r. Założycielką jest Anna Lubieńska z Kiączyna. Pierwszą prezeską była p. Anna Lubieńska, Stanisława Mumotowa skarbniczką, Anna Mizerna sekretarką. Urząd prezeski od kilkunastu lat spoczywa w ręku p. Antoniny Łubieńskiej z Kiączyna, sekretarką jest Anna Mumotówna, skarbniczką Maria Kaniecka. Obecnie Kółko liczy około 100 członkiń.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” założone 10 maja 1925 r. Pierwszym prezesem był p. Franciszek Chyba. Obecnie od kilku lat jest prezesem p. Józef Maćkowiak, sekretarzem Franciszek Janowski, skarbnikiem Henryk Donat. Towarzystwo liczy 38 członków.
Instytucja dobroczynna „Caritas” powstała 11 marca 1934 r.
Zarząd stanowią: Ks. Patron Faustman, p. Antonina Łubieńska i p. Mieczysława Dąbrowska.
Towarzystwo Czytelni Ludowych powstało staraniem Ks. proboszcza Faustmana, dnia 15 kwietnia 1934. Na zebraniu organizacyjnym zapisało się do Koła 28 członków. Zarząd wybrano: Ks. proboszcza Faustmana -prezesem, p. Antoninę Łubieńska - wiceprezeską, pp. Leona Osesa i Józefa Obsta - bibliotekarzami, p. Felicję Budziankę - skarbnikiem. Zakupiono w Centrali T. C. L. 200 książek. Do końca tegoż roku przybyło członków do liczby 59- obecnie T. C. L. koło Kaźmierz posiada 367 książek, członków 54, a czytelników 167.
Katolickie Stowarzyszenie Kobiet zostało zawiązane 25 kwietnia 1937 r. Stowarzyszenie liczy 120 członkiń.
Zarząd stanowią: Mieczysława Dąbrowska - prezeska, Janina Tobisowa - sektetarka, Helena Pudłowska -skarbniczka.
Katolickie Stowarzyszenie Mężów zostało założone dnia 15 sierpnia 1937 r.
Zarząd stanowią: Józef Lindner - prezes, Wojciech Piaskowski - wiceprezes, Stefan Kaniecki - sekretarz, Antoni Bręczewski, skarbnik. Do Stowarzyszenia zapisało się 35 członków.
Związek Weteranów Powstań Narodowych został założony dnia 2 grudnia 1934 r.
W skład zarządu wchodzą: Franciszek Przybylski - prezes:
Eliasz Włodek -wiceprezes,
Stefan Kłos - sekretarz,
Marcin Kachel - skarbnik.
Związek Weteranów Koło Kaźmierz liczy około 73 członków.